الإکلیل من أخبار الیمن و أنساب حمیر (دار الثقافة)کتاب «الاکلیل من اخبار الیمن و انساب حمیر»، اثری است به زبان عربی نوشته حسن بن احمد ابن حائک ، درباره انساب قبیله همدان . ۱ - ساختار کتاباین مجموعه؛ مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم ناشر، مقدمه‌ای به قلم محقق (که متاسفانه به نام وی دست نیافتیم) و دو بخش اصلی است: ۱. انساب حاشد بن جشم بن حبران ۲. انساب بکیل بن جشم بن حبران. ۲ - گزارش محتواالاکلیل همدانی دلیلی روشن بر وسعت دانش وی است، زیرا همه دانسته‌های خود را در انساب ، تاریخ ، آثار کهن و حتی متون حمیریان- ساکنان جنوب جزیره در ایام قدیم- در آن جا داده است. وی در کتاب خود به نقل مطالب داستانی نوشته‌های عربی پس از اسلام بس نکرده، بلکه به کمک اطلاعات بی واسطه خود از الواح تاریخی، به انتقاد آن پرداخته است. همدانی در این جلد از اثر بزرگ خویش در ادامه بررسی نسب قحطانی که معرفی انساب حمیر با آن آغاز شد، به بررسی نسب کهلان بن سبا می‌پردازد. این قبیله به سه شاخه تقسیم می‌شود: عربی، مالکی و غالبی. قبیله کهلان بزرگترین قبیله حمیر و از بطون بیشتری برخوردار است؛ اما همدانی در بررسی انساب انشعابات این قبیله به تفصیل سخن نگفته و تنها به هنگام معرفی نسب قبیله همدان ؛ یعنی قبیله خودش، بحث را به درازا می‌کشاند، به نحوی که گویی این بخش از کتاب وی به انساب و اخبار و شعرای این قبیله اختصاص پیدا کرده است. همدان قبیله‌ای بود که در واقعه جنگ صفین ، بیشتر افراد آن به سپاه امام علی علیه‌السّلام پیوستند و برخی نیز به اردوگاه معاویه ملحق شدند. رئیس قبیله همدان که با معاویه به جنگ پرداخت شخصی بود، به نام حمزه بن مالک . خود همدان به دو قبیله بزرگ منشعب می‌شود: حاشد و بکیل. همدانی کتاب دهم را با انساب قبیله «حاشد» آغاز می‌کند و چنان که عادت اوست، ضمن ذکر انساب افراد این قبیله به دفعات از اخبار واشعار ایشان یاد می‌کند. همدانی ضمن بیان نسب حاشد بن همدان این نکته را یادآور می‌شود که وی از دوستان عمرو بن عاص بود و چون در روز صفین معاویه سپاهیان علی علیه‌السّلام را از دستیابی به آب منع نمود، وی زبان به اعتراض گشود و بین او و عمرو بن عاص درگیری لفظی پدید آمد که حاشد ضمن شعری به تعریض نسبت به معاویه و عمرو بن عاص پرداخت. سپس به علی علیه‌السّلام پیوست و در رکاب آن حضرت به شهادت رسید. این واقعه‌ای است که در هیچ یک از منابع تاریخی جز الاکلیل بدان اشاره نشده است. همدانی سپس از فرد دیگری با نام ابومعید احمد بن حمزه بن یریم ، از قبیله حاشد، یاد می‌کند که جزء شیعیان علی علیه‌السّلام بوده و در جنگ صفین شرکت جسته است و هنگامی که حضرت پرچم قبیله همدان را به دست سعید بن قیس همدانی داد، وی خشمگین شده، به سپاه معاویه پیوست. سپس به یمن مهاجرت کرد و در جریان سرکوب شیعیان یمن به دست بسر بن ارطاه در کنار وی بود. این نمونه‌ای از اخبار تاریخی بود که در هیچ منبعی جز الاکلیل نمی‌توان بدان‌ها دست یافت. پس از فراغت از معرفی انساب حاشد بن همدان، همدانی به معرفی انساب بکیل بن همدان، دومین قبیله بزرگ همدان، می‌پردازد. وی ابتدا به شرح معنای «بکیل» پرداخته و آن را به معنای زعیم و رهبر می‌داند. همدانی ضمن بیان نسب بکیل، به معرفی آن دسته از بکیلیان که به جنگ با خولان پرداختند، می‌پردازد. ضمن بررسی انساب همدان، همدانی به معرفی اسامی بطون همدانی که به کوفه مهاجرت نموده‌اند، می‌پردازد و چون به معرفی نسب ادهم بن قیس بن ربیعه می‌رسد، به اثبات نسب قوم خویش پرداخته و از انتقال جدش داود از مراشی به رحبه و سپس صنعاء سخن می‌گوید. در راستای معرفی انساب همدان، مولف از پادشاهان و شخصیت‌های معروف همدان نیز یاد می‌کند. با معرفی نسب بکیل، این جلد از این مجموعه به اتمام می‌رسد. ۳ - ویژگی های کتاب۱. همدانی در فراهم آوردن مطالب این جلد از کتاب خود از منابعی چند بهره برده است:آنچه مستقیما از نسب شناسان، به ویژه نسب شناسان قبیله خود و گروهی از علما شنیده است. همچنین آنچه در منابع و مآخذ معتبر در این باره بدان‌ها دست یافته است. ۲. ارزش و اهمیت این بخش از کتاب الاکلیل، گذشته از تفصیلی که درباره انساب قبیله همدان در آن داده شده، تفصیلی که به این گستردگی در هیچ منبع دیگری بدان نمی‌توان دست یافت، در بیان اسماء بطون همدان و افرادی از این قبیله که به یمن ، عراق و شام مهاجرت کرده‌اند و نیز در اخباری که درباره رجال همدان و بطون آنان در عراق و شام استقرار یافته‌اند و همچنین وقایعی که بر آنها گذشته، نهفته شده است. ۳. همدانی در ناشناخته ماندن انساب کهلان و حمیر انگشت اتهام را به سوی نسابه‌های عراق نشانه می‌رود و بنا به دلایلی که در کتاب موجود است، معتقد است که ایشان به عمد در این جهت کوتاهی ورزیده‌اند. ۴. در راستای معرفی انساب همدان، همدانی به معرفی شعرا و فقهای مشهور یمن؛ از جمله اجدع بن مالک، دلاور و شاعر همدانی در عصر خویش، معان بن روق شاعر، مالک بن حریم شاعر و دلاور همدانی، ابومیسره عمرو بن شرحبیل و مسروق بن اجدع از فقهای این قبیله. از جمله پادشاهان و سران همدانی نیز از زید بن مرب بن معدیکرب ، سعید بن قیس بن زید حاشدی، قیس بن سیار بن معاویه و... نیز نام می‌برد. ۵. روش همدانی در معرفی انساب ؛ مانند سایر نسب شناسان عرب بر تفریع اصول مبتنی است و با اسلوب جمله فعلیه؛ یعنی «اولد» یا «ولد» به بیان انساب می‌پردازد. ۶. الاکلیل در معرفی انساب حمیر و همدان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که منبعی کامل تر از این کتاب در این باره در اختیار ما نیست. ابن کلبی هم که در انساب کتابی نگاشته، به معرفی انساب مالک بن حمیر بسنده کرده، اما از نسب همیسع بن حمیر به اختصار یاد نموده است. همدانی این کاستی را معلول عدم مسافرت ابن کلبی به یمن و ارتباط با نسب شناسان آن دیار می‌داند. ۴ - وضعیت کتابتا مدتی پیش فقط جلد هشتم و دهم این کتاب در دسترس بود، و این نیز به دنباله تحقیقات مولر بود که در قرن نوزدهم همدانی را به محافل علمی شناسانید. اکنون جلد هشتم نیز با همکاری دانشوران عرب و امریکایی ترجمه و منتشر شده است. جلد اول و دوم نیز به وسیله لوفگرن، خاور شناس سوئدی، در برلن کشف شده و جلد نهم نیز در کتابخانه بارودی در بیروت به دست آمده است. بنابراین برای فرض بدبینانه و اسرارآمیز درنبورگ بر این که مؤلف فقط جلد هشتم و دهم را نوشته، جایی باقی نمانده است. در مورد دیگر مجلدات کتاب قویا شایع است که یک نسخه کامل از آن در کتابخانه امام، در صنعا و چند قسمت متفرق در استانبول و جنوب جزیرةالعرب و بلکه در جاهای دور دست، مانند جاوه وجود دارد. البکری در « معجم ما استعجم » سال نگارش کتاب را ۳۲۰ ق. می‌داند. کتاب دهم این مجموعه «فی معارف همدان و انسابها و عیون اخبارها» نام دارد که ذیلا به معرفی آن پرداخته می‌شود. نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم محقق و فهرست‌های ذیل می‌باشد: فهرست الفبایی اسامی مردان و زنان و گروه‌ها، فهرست الفبایی اعلام جغرافیایی، فهرست الفبایی وقایع و ایام و حوادث، فهرست الفبایی کتاب‌هایی که در متن و نیز پاورقی‌های کتاب از آنها نام برده شده است، فهرست قافیه اشعار و فهرست مطالب. [۱]
النص، احسان، الحسن بن احمد الهمدانی و کتابه الاکلیل، المجمع العلمی العربی، ج۷۲، ص۲۱۷- ۲۳۶.
[۲]
النص، کتب الانساب العربیه، کتاب الاکلیل للسان الیمن ابی محمد الحسن بن احمد الهمدانی، ج۶۹، ص۶۲۷- ۶۴۳.
[۳]
تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، ص۱۳۷.
[۴]
مقدمه بر کتاب «صفه جزیره العرب»، الجاسر، حمد، صنعاء، مکتبه الارشاد، ۱۴۱۰ ه. ق. ، ج۱، ص۷-۳۰.
۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |